Kamienne zagrody na Ślęży

     Wśród wielu atrakcji masywu Ślęży chyba najmniej znane są kamienne zagrody, obecnie ukryte w lasach na południowych i wschodnich zboczach góry. Zaledwie kilka z tych obiektów bywa zaznaczanych na niektórych mapach i opisywanych jako zagrody dla bydła. Takie „trywialne” przeznaczenie budzi opory miłośników tajemnic i niesamowitości, którzy wysuwają rozmaite, często ezoteryczne, hipotezy ich powstania, a niekiedy bałamutnie informują o rzekomych bioenergetycznych właściwościach ogrodzonych obszarów.

     Pomijając teorie fantastyczne, pozostaje wiele pytań, na które brak przekonujących odpowiedzi – Kiedy zostały zbudowane? Dlaczego większość usytuowano tak wysoko (kilka nawet powyżej 600 m)? Skąd czerpano wodę (na Ślęży nie ma strumyków, a nieliczne źródła są mało wydajne)? Dotychczas, o ile mi wiadomo, nie ma profesjonalnych opracowań tego tematu (czy były jakieś badania terenowe?), a nawet nie ma inwentaryzacji tych zabytków.

     Zachętą do ewentualnych działań w tym kierunku może być fenomenalne narzędzie, które pojawiło się ostatnio i już zainteresowało archeologów – są to mianowicie mapy plastyczne wykonane w technice LIDAR (lotniczego skanowania laserowego) udostępnione na stronie geoportal.gov.pl. Technika ta daje dokładny obraz rzeźby terenu bez względu na pokrywę roślinną; m. in. stają się widoczne ukryte w lasach zarysy konstrukcji kamiennych, które łatwo zauważyć bo wyróżniają się od naturalnych tworów regularnymi kształtami. Szczęśliwie cały obszar Ślęży jest objęty mapami „lidarowymi” i np. poszukiwane zagrody można teraz wcześniej zlokalizować na mapie, a nie – jak było dotychczas – wypatrywać ich w lesie zdając się tylko na intuicję i „błądzenie przypadkowe”.

     Wszystkie zagrody ślężańskie z reguły mają kształty równoległoboków, często prostokątów, o bokach od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów. Boki tych czworokątów są utworzone z niskich (poniżej jednego metra) nasypów kamiennych lub – rzadziej – murków ułożonych z dopasowanych głazów. Wnętrza ogrodzonych placyków są na ogół oczyszczone z kamieni i wyrównane. Obecnie część ogrodzeń kamiennych jest trudna do identyfikacji w terenie ponieważ zarasta je las i pokrywa gruba warstwa liści. W tych lepiej zachowanych można zauważyć pewną prawidłowość: w najniżej położonym kącie zagrody znajduje się wąska przerwa w ogrodzeniu stanowiąca swoistą bramkę, która być może umożliwiała spłynięcie roztopionego wiosną śniegu, a w czasach kiedy zagrody spełniały swą rolę, była zamykana jakąś drewnianą zaporą.

     Poniżej przedstawiono wszystkie zagrody, które udało się zlokalizować, choć być może, są jeszcze gdzieś ukryte resztki takich obiektów (na Stolnej?); w spisie jest ich około trzydziestu skupionych w kilkunastu miejscach. Przy każdej lokalizacji podano współrzędne GPS, wysokość n.p.m. oraz krótki opis położenia i stanu zachowania; numery porządkowe przypisano według malejącej wysokości. Współrzędne, wysokości i wymiary określono według map 1:2000 dostępnych na geoportalu.pl, opisy pochodzą z autopsji i odpowiadają sytuacji z lat 2013 – 2015.

     Na szczególną uwagę zasługują dwa skupiska zagród przy drodze jezdnej z Tąpadeł na szczyt: jedno w okolicach granicy rezerwatu (Droga/Ścieżka pod Skałami), gdzie było aż pięć zagród (nr 4 wg przyjętej tu numeracji) i drugie – kilkaset metrów dalej, przy drodze na przełęcz pod Olbrzymkami, gdzie są ślady czterech zagród położonych blisko siebie (nr 1). Na innej popularnej trasie, z Wieżycy, można spotkać kolejno pięć niewielkich zagród: dwie w okolicy Bartoszka (nr 15 i nr 16), dwie przy granicy rezerwatu (nr 5 i nr 6) i jedną już w pierwszych skałkach przy podejściu na kopułę szczytową (nr 3). Z kolei trzy bardzo ładne i dobrze zachowane zagrody znajdują się na krótkim południowym odcinku Ścieżki pod Skałami – między dróżką prowadzącą do źródła Beyera, a czerwonym szlakiem (zagrody o numerach 8, 9 i 7).

 

 

     Kompleks zagród nr 1 (od 50^° 51’41’’N; 16^° 42’04’’E; do 50o 51’47’’N; 16o 42’04’’E; 630 - 640 m). Przy leśnej drodze, przechodzącej przez siodło między Olbrzymkami a szczytem Ślęży i łączącej szlak niebieski z żółtym, po zach. stronie tej ścieżki są ślady aż czterech zagród usytuowanych obok siebie stanowiących najwyżej położony zespół takich obiektów. Wśród nich jest największa powierzchniowo zagroda nr 1C – duży prostokąt o wymiarach ok. 70x70 m. z dodatkowymi podziałami wewnątrz. Od dołu przylega do niej, tworząc niejako „przedsionek” całego kompleksu, mały prostokąt zagrody nr 1D (ok. 15x40 m), a przed nim, tuż przy żółtym szlaku znajduje się charakterystyczna trójkątna skałka wysokości ok. 1,5 m. Druga co do wielkości zagroda (nr 1B), w kształcie trapezu (ok. 40x60 m), jest kilka kroków powyżej nr 1C, a najwyżej położona – kwadratowa nr 1A (20x20 m) znajduje się już blisko szlaku niebieskiego. Wewnątrz zagrody nr 1B usypano kilka dość regularnych kopców kamiennych – ciekawe, że nie użyto tego materiału jako budulca murków ogradzających.

     Zagroda nr 2 (50^o 51’52’’N; 16^o 42’08”E; 630 m) – na wschód od Olbrzymków, przy leśnej drodze odchodzącej na północ od siodła między Olbrzymkami a szczytem Ślęży. Zagroda znajduje się po wschodniej stronie tej drogi, ok. 150 m na północ od szlaku niebieskiego. Cały teren zagrody jest dość gęsto zarośnięty buczyną i nierówny (skałki). Jest to jedyna zagroda o nieregularnym kształcie – wschodni murek dostosowano do nierówności terenowych; bok południowy i zachodni tworzą kąt prosty. Odległość do zagrody 1A wynosi ok. 200 m.

     Zagroda nr 3 (50^o 52’05’’N; 16^o 42’54”E; 620 m) – na północny wschód od szczytu Ślęży, już na terenie rezerwatu, kilkanaście metrów po południowej stronie kamiennej ścieżki (szlak czerwony i żółty), w miejscu, gdzie na niewielkim spłaszczeniu odchodzi mało znaczna dróżka na południe. Niewielka zagroda ma kształt wydłużonego równoległoboku o wymiarach ok. 15x20 m. Ciemny las, powalone pnie i otaczające skały stwarzają wyjątkowo ponure wrażenie.

     Kompleks zagród nr 4 (wokół skrzyżowania dróg: 50^o 51’36’’N; 16^o 41’49”E; 555 – 600 m). Na zachodniej granicy szczytowego rezerwatu znajduje się zespół 5 zagród usytuowanych tuż przy żółtym szlaku z Przełęczy Tąpadła, w pobliżu skrzyżowania z drogą nazywaną w części północnej Drogą pod Skałami, a w części południowej Ścieżką pod Skałami. Wszystkie zagrody są niewielkimi prostokątami (boki 25 – 30 m) z wyjątkiem najwyżej położonej nr 4A, która ma kształt trapezu. Najłatwiej trafić do zagrody nr 4D leżącej kilka kroków poniżej Ścieżki pod Skałami, przy samym skrzyżowaniu dróg. Wszystkie nasypy są tu wyraźnie widoczne, mimo że cała jest zarośnięta mieszanym lasem. Również łatwo znaleźć zagrodę nr 4C, której jeden bok niemal pokrywa się z lewą krawędzią drogi na Ślężę, ok. 30 m w górę od skrzyżowania. Do niej przylega od wschodu mała zagroda nr 4B (pozbawiona wschodniego boku), a kilkanaście metrów na północ od nich jest najwyższa, zagroda nr 4A, dobrze zachowana, z powierzchnią nieco pochyłą, ale oczyszczoną z kamieni. Na południe od czterech opisanych, ok. 100 m poniżej skrzyżowania, znajduje się niemal kwadratowa zagroda nr 4E. Choć jest blisko drogi to trzeba przedrzeć się kilkanaście kroków przez gęsto rosnące świerki w lewo (na północ) od szlaku aby do niej dojść. Północny bok jest zniszczony, a wewnątrz znajduje się spory kopiec kamienny.

     Zagroda nr 5 (50^o 52’15’’N; 16^o 43’02”E; 575 m) – po prawej (północnej) stronie czerwonego i żółtego szlaku z rozdroża Pod Kamiennym Krzyżem, kilka metrów przed skrzyżowaniem ze Ścieżką pod Skałkami (granica rezerwatu). Ogrodzenie ułożone z dużych głazów tworzy dochodzący do ścieżki regularny romb o boku ok. 17 m i jest dość dobrze zachowane.

     Zagroda nr 6 (50^o 52’19’’N; 16^o 42’58”E; 555 m) – ok. 160 m na północ od zagrody nr 5, przy ścieżce schodzącej w dół od rozdroża; po prawej stronie ścieżki, wśród rzadkiego lasu. Niezbyt wyraźnie widoczne spod uschniętych liści ogrodzenie z kamieni tworzy kwadrat o wymiarach ok. 15x15 m.

     Zagroda nr 7 (50^o 51’38’’N; 16^o 42’55”E; 530 m) – na wschód o Zbójeckiej Groty, ok. 80 m przed skrzyżowaniem Ścieżki pod Skałami z czerwonym szlakiem Ślęża – Sulistrowice. Zagroda na planie kwadratu 15x15 m leży ok. 50 m w dół od ścieżki i jest ogrodzona niskim kamiennym wałem, który ma „bramkę" utworzoną z dużych głazów w południowozachodnim, najniżej położonym narożniku.

     Zagroda nr 8 (50^o 51’24’’N; 16^o 42’17”E; 525 m) – leży na południe od źródła Beyera, przy Ścieżce pod Skałami. Ma kształt równoległoboku ok. 25x35 m i jest najlepiej zachowaną ze wszystkich zagród ślężańskich. Mur ułożony z dopasowanych głazów jest dobrze zachowany z trzech stron, od strony północnej – zachowany częściowo. Wnętrze zagrody jest wyrównane, bez kamieni, lekko nachylone ku południowi.

    Zagroda nr 9 (50^o 51’27’’N; 16^o 42’39”E; 510 m) – na południe od Zbójeckiej Groty. Zagroda ma kształt prostokąta o wymiarach ok. 30x20 m. W dolnym, południowo-zachodnim narożniku jest wąska bramka. Niski wał kamienny i wyrównane wnętrze dają się łatwo zauważyć wśród drzew.

     Zagroda nr 10 (50^o 51’53’’N; 16^o 43’16”E; 505 m) – na południe od Pieczary Władysława. Z zagrody o wymiarach ok. 20x30 m wyraźniej widać tylko jeden bok. Znajduje się ona na terenie zarastającej poręby i choć leży w pobliżu charakterystycznej, prostej drogi leśnej schodzącej 250 m w skos stoku, to trudno do niej dotrzeć ze względu na zarośla, powalone drzewa, obcięte gałęzie, wysoką trawę i mokradełka.

     Zagroda nr 11 (50^o 51’15’’N; 16^o 41’35”E; 480 m) – na zachód od Skały z Nosem, w rozwidleniu dwóch dróg leśnych odchodzących na zachód od żółtego szlaku. Ma kształt prostokąta o wymiarach ok. 45x50 m z dłuższą przekątną zorientowaną niemal południkowo; wschodni bok zagrody (przy ścieżce) nie jest zachowany. W centrum obecnie zarośniętej zagrody znajduje się skałka wysokości ok. 2,5 m. W najniższym narożniku zagrody jest bramka – tak jak w kilku innych zagrodach ślężańskich.

     Zagrody nr 12 (50^o 51’11’’N; 16^o 42’30”E; 440 m) – na północ od Rozdroża Sulistrowickiego, przy ostrym zakręcie czarnego szlaku w pobliżu skałek; na północnym, płaskim skłonie tych skałek są dwie zagrody położone obok siebie w odległości kilkunastu metrów. Zagroda 12A ma regularny kształt prostokąta o wymiarach ok. 18x25 m; leżąca nieco na wschód zagroda 12B jest nieco mniejsza. Obie mają kompletne nasypy kamienne. Kilkadziesiąt metrów na północ są niejednoznaczne ślady kolejnej zagrody (zagród?)

     Zagroda nr 13 (50^o 52’29’’N; 16^o 43’41”E; 430 m) – po północnej stronie Drogi Dzikiej Świni; w połowie odcinka między czarnym szlakiem (Traktem Bolka) a Plasterkami. Można wypatrzeć mało wyraźne zarysy dwóch boków kwadratu (ok. 30 m) i ślady bramki w dolnym (południowym) narożniku.

     Zagroda nr 14 (50^o 51’03’’N; 16^o 42’41”E; 395 m) – ok. 500 m od Rozdroża Sulistrowickiego, nieco powyżej dolnej (zarośniętej) drogi odchodzącej na wschód od Rozdroża. Prostokąt usytuowany w dość rzadkim lesie ma wymiary ok. 25x30 m; wnętrze zagrody jest porośnięte drzewami.

     Zagroda nr 15 (50^o 52’59’’N; 16^o 43’39”E; 380 m) – ok. 30 m od (niewybitnego) szczytu Bartoszka, po prawej (północnej) stronie żółtego szlaku, kilkanaście metrów od Przełęczy Dębowej. Zachowane są trzy boki prostokąta ok. 15x30 m, czwarty bok (od północy) jest otwarty i ograniczony leśną dróżką.

     Zagroda nr 16 (50^o 51’48’’N; 16^o 43’34”E; 370 m) – ślady zagrody można zauważyć w pobliżu czerwonego szlaku, na południe od Bartoszka. Jest to kwadrat ok. 30x30 m słabo zaznaczony w terenie, bardziej wyraźny jest tylko bok równoległy do leśnej drogi odchodzącej na południe od czerwonego szlaku.

     Zagroda nr 17 (50^o 51’10’’N; 16^o 41’17”E; 365 m) – leży na północ od szosy Przełęcz Tąpadła – Sady, ok. 150 m przed jej ostrym zakrętem, na którym odchodzi czarny szlak; w połowie wysokości między szosą a szlakiem niebieskim i zielonym. Ta zagroda ma nietypowy kształt zbliżony do trójkąta prostokątnego: dwa długie boki (ok. 35 i 45 m) dochodzą do dość stromego zbocza, które stanowi trzeci bok zamykający ją od północnego wschodu. Wewnątrz zagrody teren jest bardzo nierówny. Poniżej zagrody jest podmokłe „babrzysko” dzików (może dawniej był tu wodopój?). W pobliżu, na zboczu znajduje się oryginalna bariera z omszałych kamieni odgradzająca teren zarzucony głazami.

     Zagroda(?) nr 18 (50^o 53’8’’N; 16^o 44’13”E; 315 m) – jest położona na północ od szczytu Stolnej na spłaszczeniu dość stromego stoku. Obecnie zagroda znajduje się na terenie ogrodzonego siatką, bujnie rozrośniętego młodnika uniemożliwiającego jakikolwiek wgląd. Dojść do niej można holwegiem zaczynającym się obok altany przy kaplicy NMP stojącej przy czerwonym szlaku. Tuż poniżej tej zagrody przebiega tajemniczy dość głęboki rów 10 wykładany kamieniami (transzeja?), który opasuje północne zbocze Stolnej na długości ok. 600 m (!).

     Zagrody nr 19 (50^o 52’16’’ - 50^o 52’19’’N; 16o 43’48” - 16o 43’52” E; 390 m). Trzy zagrody znajdują się na wschodnich zboczach Ślęży, poniżej Traktu Bolka (czarnego szlaku), w miejscu, gdzie zbliża się on do leżącej ok. 50 m niżej Tereśnej Drogi (czarnego szlaku archeologicznego z Będkowic). Zagrody są dość wyraźnie widoczne na mapach cieniowanych za pomocą skaningu laserowego, ale w terenie bardzo trudno je zauważyć (gruba warstwa liści, połamane gałęzie, drzewa rozsadzające kamienne nasypy). Zagroda 19A stanowi usytuowany południkowo wydłużony prostokąt ok. 5x14 m i znajduje się kilkanaście metrów poniżej czarnego szlaku. Zagroda 19B jest kwadratem ok. 8x8 m, a leżąca kilkanaście kroków od niej na wschód zagroda 19C – prostokątem ok. 4x7 m. Południowe boki zagród B i C leżą na skraju ścieżki (obecnie rozjeżdżonego wądołu) prowadzącej do leśnego rozdroża (346 m n.p.m.) przy szlaku czarnych niedźwiadków.

     Opisane tu obiekty nie są zbyt efektowne, często bywają nie zauważone, nawet jeżeli leżą tuż przy uczęszczanych szlakach, a ich atrakcyjność dla turysty polega głównie na trudności odnalezienia i emocjach, jakie zawsze budzą zapomniane i nieco tajemnicze ślady cywilizacyjnej przeszłości. Zdjęcia zagród, ze względu na ukrycie wśród drzew i wynikający z tego brak właściwej perspektywy dają niewielki pogląd o ich charakterze i stanie zachowania, niemniej fotografie wszystkich są dostępne na portalu Wratislaviae Amici : http://dolny-slask.org.pl/5553527,Sobotka,Zagrody_kamienne.html . Wrocław, we wrześniu 2015.

     Tekst ten jest rozszerzoną i zaktualizowaną wersją 2-częściowego artykułu zamieszczonego w numerach e-106 i e-107 (sierpień i wrzesień 2015 r.) miesięcznika internetowego „Na Szlaku”: http://www.na-szlaku.net/files/Na%20Szlaku%2009-2015.pdf . Zamieszczone informacje uzupełniono m. in. o opis odkrytego we wrześniu 2015 r. zespołu trzech zagród w pobliżu Traktu Bolka, umieszczonych w powyższym spisie pod nr 19.

Witold Komorowski - kamienne-krzyze.dwspit.pl