Góry Orlickie - opis pasma

    Góry Orlickie tworzą grzbiet długości ok. 50 km, ciągnący się od doliny Bystrej i przełęczy Polskie Wrota na północy po wieś Heřmanice na południu. Od wschodu jego granicę stanowią górne odcinki dolin Bystrzycy Dusznickiej, Dzikiej Orlicy i Březnej, a od zachodu pasmo przechodzi w Pogórze Podorlickie (Podorlická pahorkatina). Geomorfologicznie Góry Orlickie dzielą się na trzy grzbiety: Dešteński, z najwyższym szczytem całego pasma, Velką Deštną (1115 m) oraz pograniczną Orlicą (1084 m) stanowiącą najwyższy punkt polskiej jego części, Mladkowski (Adam, 765 m) i Bukovohorski (Suchý vrch, 995 m, Buková hora, 958 m). Na terenie Polski leży jedynie niewielki, północno-wschodni skrawek omawianego pasma, bowiem górny bieg Dzikiej Orlicy stanowi również polsko-czeską granicę państwową. Czeska część Gór Orlickich jest dziś dostępna dla turysty polskiego dzięki turystycznym przejściom granicznym.

    Z geologicznego punktu widzenia, Góry Orlickie stanowią część tzw. krystaliniku orlicko-kłodzkiego i zbudowane są z prekambryjskich skał krystalicznych, głównie gnejsów i łupków łyszczykowych. Budowa geologiczna Pogórza Podorlickiego jest bardziej urozmaicona. Występują tu fyllity, amfibolity, granity, gabra, a w niższych partiach skały osadowe: piaskowce, iłowce i margle.

    Klimat całego obszaru jest dość zróżnicowany: od ostrego, chłodnego i wilgotnego w najwyższych partiach gór (pokrywa śnieżna utrzymuje się tu ok. 110 dni w roku, a średnia temperatura roczna waha się w granicach 3-4ºC) po umiarkowany i ciepły na otwartym na południowo-zachodnie wiatry Pogórzu. Duże rozczłonkowanie reliefu Gór Orlickich i Pogórza oraz duże różnice wysokości na stosunkowo małym obszarze powodują też znaczne zróżnicowanie przyrodnicze.

    Pierwotnie najwyższe partie gór (ponad 1000 m n.p.m. ) pokrywały górskie smreczyny, odporne na surowe warunki klimatyczne. W niższych położeniach (450-1000 m) przeważały buczyny z domieszką jodły, jaworu, świerka i jarzębiny, a w dolinach, przy ciekach wodnych – lasy łęgowe i olszyny. Połowę Pogórza (do wysokości 450-500 m) porastały gaje dębowo-grabowe, w wyższych partiach rosły buczyny i kwaśne dąbrowy, na piaskach – bory sosnowe, a w dolinach rzek – lasy łęgowe. Najcieplejsze stanowiska zajmowały ciepłolubne dąbrowy.

     Obecnie większość piętra górskiego pokrywają monokultury świerka obcego pochodzenia o bardzo ubogim podszycie, co sprzyja intensywnej erozji i przedwczesnemu obumieraniu lasów, które nasiliło się zwłaszcza po 1982 r. pod wpływem zanieczyszczeń przemysłowych, zwłaszcza z elektrowni i zakładów chemicznych. Wylesione miejsca pokrywają sztuczne łąki grzbietowe, w których brak alpejskich gatunków roślin.

     Pierwotne buczyny zostały prawie całkowicie wycięte do końca XVI w. Ich resztki zachowały się na nielicznych stanowiskach w większości objętych dziś ochroną (np. rezerwat Bukačka) . Na stromych stokach, zwłaszcza w głębokich dolinach rzek, zachowały się tzw. lasy rumowiskowe, w których dominują jesion, jawor, klon, lipa, jodła i buk. Wzdłuż potoków, na wilgotnych glebach z małym odpływem wody (np. w górnym biegu Dzikiej Orlicy) spotkać można olszyny, w których rosną olsza szara i czarna, jesion, wierzby, kruszyna, porzeczka i czeremcha.

    W dawnym paśmie dąbrów bardzo wcześnie rozwinęło się osadnictwo, a miejsce lasów zajęły wsie, pola i pastwiska. Nieliczne pozostałości dąbrów chroni się dziś w rezerwatach przyrody. Niektóre z zachowanych tu dębów liczą 300-400 lat. Podobnie chroni się zachowane fragmenty borów, łęgów i brzezin.

    Interesującym zbiorowiskiem roślinnym są łąki śródleśne powstałe w paśmie buczyn zwłaszcza w XVI i XVII w jako pastwiska. Do najbogatszych gatunkowo należą m.in. łąki w rezerwacie "Bukačka" oraz enklawy łąkowe nad Olešnicą v Orlických horách. Wymienia się tu ok. 400 gatunków roślin oraz liczne motyle.

    Innym ważnym zbiorowiskiem są grzęzawiska pokrywające łagodne stoki źródliskowe lub słabo odwadniane dna dolin. Tworzą się tu pokłady torfu, a powierzchnię porastają ostrzyce, wełnianki, kosaciec syberyjski, storczyki, gnidosze, naparstnica, i in.

    Warto wspomnieć również o stawach, powstałych na Pogórzu w czasie największego rozkwitu gospodarki rybnej w Czechach w XV-XVI w. Występują w nich liczne gatunki ryb dzikich i hodowlanych oraz ptactwo wodne i owady.

    Działalność człowieka wkroczyła na tereny Pogórza już w neolicie, gdy pierwotni rolnicy przybyli tu z Połabia rozpoczęli karczowanie lasów i zakładanie pól, łąk i pastwisk. Pierwsze stałe osiedla na tym terenie powstały w epoce brązu i żelaza (1000-750 lat p.n.e.). Jednak najintensywniejszy rozwój kolonizacji przypada na XIII-XIV w., gdy powstała większość obecnej sieci osadniczej na Pogórzu Podorlickim. Wcześniej powstawały zamki obronne strzegące szlaków handlowych przekraczających w trzech miejscach góry. W tym czasie partie górskie porastała jeszcze pograniczna puszcza. W XIV wieku osadnictwo dotarło na zbocza górskie (Deštné i Rokytnice v Orl. h.). W XVI wieku rozpoczęto na szeroką skalę pozyskiwanie drzewa z orlickich lasów na potrzeby kopalń i hut srebra w Kutnej Horze, które doprowadziło do zupełnego zniknięcia pierwotnej puszczy. Wiosną i latem drewno było spławiane w dół orlickich rzek, a przy niskich stanach wody spiętrzano wodę za pomocą grobli, których resztki zachowały się na Zdobnicy i Říčce.

    Po wycięciu lasów osadnictwo dotarło w wyższe partie gór. Nastąpił intensywny rozwój gospodarczy. Rozwijało się górnictwo, przemysł drzewny, szklarstwo, sukiennictwo, powstawały kuźnice żelaza. Doszło do wzrostu znaczenia mieszczaństwa, czego symbolem jest potężna wieża ratusza w Dobrušce. Po wojnie trzydziestoletniej majątki skonfiskowane czeskiej szlachcie sprzedano arystokracji niemieckiej, która szczególny nacisk położyła na rozbudowę i upiększanie swych rezydencji. Powstały wówczas wspaniałe dzieła baroku (przebudowy zamków w Náchodzie, Novym Mieście nad Metují, Opočnie, Rychnovie i in.)

    Największa gęstość zaludnienia w Górach Orlickich przypada na XIX wiek. Po tym okresie nastąpił stały jej spadek, spowodowany trudnymi warunkami życia i gospodarowania oraz odpływem ludzi do miast i osiedli przemysłowych. Ostatecznie wiele osiedli w rejonach górskich zupełnie zanikło, zwłaszcza po wysiedleniu Niemców po II wojnie światowej. Konsekwencją jest zarastanie części pastwisk i gruntów ornych lasem.

    W latach 1936-38 na całej długości granicznego grzbietu gór wybudowano linię umocnień mających bronić czeskiej granicy od strony spodziewanego ataku niemieckiego. Do dziś pozostałością są rozmaite budowle obronne: od niedużych bunkrów, tzw. řopików, ukrytych w lesie, po ogromne kompleksy tzw. twierdz artyleryjskich (Dobrošov, Haníčka, Bouda).

    W roku 1969 dla ochrony pozostałości naturalnego krajobrazu Gór Orlickich utworzono obszar chroniony (Chráněna krajinná oblast) Orlické hory, który obejmuje powierzchnię 204 km2. W ramach CHKO Orlické hory istnieje 5 rezerwatów przyrody, 1 chronione stanowisko i 11 pomników przyrody. Dyrekcja CHKO mieści się w Rychnovie nad Kněžną.