Semilasso – brneńska historia ze śląsko-łużyckim tłem

 

     Nieodłączną częścią naszych podróży jest poznawanie historii odwiedzanych miejsc. Szczególnie ciekawym doznaniem bywa wówczas odkrywanie wątków związanych z „naszymi” Sudetami, Dolnym Śląskiem bądź Łużycami. Nie inaczej było, gdy w czasie pobytu w Brnie - Královym Polu zaintrygowała nas dość niezwykła nazwa przystanku tramwajowego - Semilasso. Okazało się, że ma związek z rodem Schaffgotschów z Cieplic oraz z księciem Hermannem Pücklerem z górnołużyckiego Muskau.

     Schaffgotschowie byli w Brnie znanym rodem, bowiem jego przedstawicielem był biskup ołomuniecki i brneński Johann Anton Ernst Schaffgotsch (1804-1870). Pochodził z czesko-morawskiej linii rodu, która pojawiła się w Brnie w latach 40. XVIII wieku, a wywodziła się od zmarłego w 1508 r. Antona I, jednego z wnuków Gotsche Schoffa z Chojnika i Gryfu.

     Z Královym Polem związana jest jednak inna, młodsza gałąź Schaffgotschów. Założył ją Anton Gothard, syn ostatniego starosty generalnego Śląska i twórcy majoratu cieplickiego, Johanna Antona (1675-1742), brat m.in. biskupa wrocławskiego Philipa Gotharda. Jako jeden z młodszych synów, został przeznaczony do kariery dyplomatycznej. Doszedłszy do godności najwyższego marszałka dworu cesarskiego, kupił sąsiadujący z rezydencją biskupów wrocławskich w Javorníku (w austriackiej części Śląska, 10 km na południe od Paczkowa) majątek Vlčice, gdzie założył rodową rezydencję. Jego syn Joseph Anton w 1795 r. poślubił w Brnie hrabiankę Marię Josefę ze starego morawskiego rodu Skrbenskich z Hřiště. W 1819 r. Maria kupiła od cesarskiego urzędnika Antona Kotziana z Kronenfeldu 90-hektarowy majątek pojezuicki na Královym Polu, a dawny dwór gospodarczy kazała w 1825 r. przebudować na empirowy pałacyk (dzisiejszy pałacyk Kociánka), koło którego urządzono rozległy park w stylu angielskim z dwiema winnicami.

     W 1844 r. zmarł tu Joseph Anton i został pochowany w rodzinnym grobowcu, który do 1946 r. stał niedaleko rezydencji. Potomkowie pary użytkowali pałacyk do 1890 r, a rok później wynajęli go nowopowstałej Královopolskiej Fabryce Maszyn na biura i mieszkanie dyrektora. Z powodu pogarszającej się sytuacji finansowej, w 1907 r. wnuk Marii i Josepha, Emmo Schaffgotsch, postanowił podzielić resztę posiadłości na działki i sprzedać je. Ostatecznie na ich terenie powstało dzisiejsze centrum Královego Pola - Slovanské náměstí i sąsiadujące z nim ulice.

Dom Kultury Semilasso

     Královopolskie dobra Schaffgotschów przecinała droga łącząca Brno ze Svitavami. przy której już od XVIII w. stała gospoda prowadzona przez rodzinę Morgensternów. W niej w latach 30. XIX wieku na zaproszenie Schaffgotschów zatrzymał się na dłużej książę Hermann Pückler - ekstrawagancki obieżyświat, awanturnik i miłośnik sztuki ogrodniczej, właściciel majątku Muskau na Łużycach. Być może uciekł tu przed wierzycielami (jego projekty parkowe przy rezydencjach w Muskau i Branitz pochłaniały ogromne koszty), a może szukał wytchnienia po wyczerpujących  przygodach. Na taką potrzebę wskazywałby jego ówczesny pseudonim Tutolasso, nawiązujący do francuskiego przysłowia „Tout casse, tout passe, tout lasse” (wszystko niszczeje, wszystko, przemija, wszystko się męczy). Wygląda na to, że odpoczynek Pücklerowi posłużył, bo niebawem zmienił pseudonim na Semilasso („w połowie zmęczony”). Dokończył tu też spisywanie wspomnień z podróży, wydanych w 1836 roku w Stuttgarcie jako pięciotomowe dzieło "Semilasso w Afryce".

     Przebywając w Královym Polu, Pückler dał się poznać jako dusza towarzystwa, które niejednokrotnie raczył swoimi barwnymi opowieściami. Nic więc dziwnego, że właściciele gospody zapragnęli wykorzystać tak niezwykłą i popularną postać jako reklamę i za zgodą Pücklera przemianowali lokal na „U Semilassa”. Przez kolejne dziesięciolecia skupiało się tu życie towarzyskie, społeczne i kulturalne Královego Pola.

     Od roku 1869 przy gospodzie mieściła się końcowa stacja tramwaju: najpierw konnego, od 1884 parowego, a od 1900 - elektrycznego. Na przełomie XIX i XX wieku obok niej powstało établissement z pięknym ogrodem i nowym budynkiem mieszczącym restaurację i dużą salę widowiskową, które przejęło nazwę gospody. W 1904 r. wynajął ją královopolski związek zawodowy, nadając jej nazwę Dělnický dům (Dom robotniczy). Po II wojnie światowej umieszczono w nim dom kultury Královopolskiej fabryki maszyn, w 1948 r. przekazany w zarząd miastu. W 2003 roku przeprowadzono gruntowny remont i przebudowę obiektu, powiększając go o narożną przeszkloną wieżę mieszczącą kawiarnię. W 2006 r. rozebrano dawną gospodę, a w jej miejscu powstał apartamentowiec „Nové Semilasso”.

Plan parku przy pałacu Kociánka

     A jakie były losy dawnego pałacyku Schaffgotschów? Na początku I wojny światowej zubożała rodzina sprzedała go Morawskiemu Bankowi Rolniczo-Przemysłowemu, od którego w 1919 r., odkupiło go założone z inicjatywy przewodniczącej Czechosłowackiego Czerwonego Krzyża dr. Alice Masarykovej (córki prezydenta Czechosłowacji) Krajowe Towarzystwo na Rzecz Leczenia i Wychowania Kalek na Morawach. W tym samym roku powstał tu zakład leczniczo-opiekuńczo-edukacyjny dla niepełnosprawnych dzieci.

     Dzieci, a następnie również dorośli, otrzymywali tu nie tylko opiekę, ale również kształcenie ogólne i zawodowe. Uczono wyplatania koszy, tokarstwa, stolarstwa, ogrodnictwa i krawiectwa, a niektórych podopiecznych posyłano do miasta na naukę zawodu zegarmistrza, elektryka czy malarza. W wolnym czasie zapewniano uczniom różnorakie aktywności. W zakładzie działał m.in. chór, orkiestra i teatr. W latach 1923-33 kompleks powiększono o nowe obiekty lecznicze, mieszkalne, edukacyjne i gospodarcze.

     Po II wojnie światowej zakład znacjonalizowano. Dzisiaj działa tu leczniczo-rehabilitacyjne „Centrum Kociánka”, które kontynuuje misję swych założycieli.

*     *     *   

     Na koniec warto napisać parę zdań o samym Královym Polu, na które warto wybrać się choćby dla jego pięknej architektury. Pierwsza wzmianka o wsi należącej, jak można się domyślić, do majątku królewskiego, pochodzi z roku 1240. Jej centrum znajdowało się w rejonie dzisiejszego Mojmirovego náměstí, które do dziś częściowo zachowało wygląd wsi bądź małego miasteczka. W 1375 roku margrabia morawski, brat cesarza Karola IV, założył we wsi klasztor kartuzów, z czasem rozbudowany do postaci istniejącego do dziś malowniczego kompleksu z kościołem, reprezentacyjnymi budynkami i domkami zakonników. W 1844 roku Královo Pole, powiększone o sąsiednie osady, uzyskało status miasteczka. Jego rozwój związany był ze zlokalizowaniem w okolicy zakładów przemysłowych: cukrowni, słodowni, fabryki dywanów i kilku cegielni, a w 1890 – Královopolskiej Fabryki Maszyn. W 1869 r. połączono Královo Pole linią tramwajową z Brnem.

     W roku 1905 miasteczko uzyskało pełne prawa miejskie. Opracowano wówczas plan regularnej zabudowy z centrum na Slovanskim náměstí, wokół którego stopniowo powstała secesyjna i modernistyczna zabudowa. W 1919 roku Královo Pole przyłączono do Brna. W okresie międzywojennym stało się modną dzielnicą, w której wznoszono eleganckie domy mieszkalne projektowane przez cenionych architektów, m.in. Bohuslava Fuchsa, Josefa Gočára, Jindřicha Kumpošta, Josefa Poláška czy Dušana Jurkoviča.

     Warto przejść się na Slovanské náměstí, na którym zobaczymy imponujące gmachy szkoły podstawowej, gimnazjum i dawnej kasy oszczędności, ulicę Husitską z secesyjnymi kamienicami, a także ulicę Skácelovą z kolonią eleganckich domów mieszkalnych z lat 30 XX w. Na „starym" Královym Polu warto zajrzeć do kościoła św. Trójcy i przyległych krużganków dawnego klasztoru kartuzów (otwarty przed mszami), a w dni powszednie można pospacerować po terenie klasztoru, mieszczącego dziś jeden z wydziałów brneńskiego uniwersytetu.

Katarzyna Potocka-Brygier - NaszeSudety