Karkonosze - opis pasma

    Karkonosze są najwyższą i najrozleglejszą grupą górską w Sudetach. Ciągną się od dolin Izery, Mumlawy, Mielnicy oraz Przeł. Szklarskiej (880 m) i doliny Kamiennej na zachodzie po dolinę Bobru i Przeł. Lubawską (516 m) na wschodzie. Północną granicę Karkonoszy stanowią dolina Kamiennej, poprzez którą graniczą z Górami Izerskimi, linia uskoku tektonicznego oddzielająca Pogórze Karkonoskie od Kotliny Jeleniogórskiej oraz dolina Jedlicy, stanowiąca granicę z Rudawami Janowickimi. Dalej, ku wschodowi, przez dolinę Złotnej, Karkonosze graniczą ze Wzgórzami Bramy Lubawskiej, która z kolei oddziela je od Gór Kruczych i Jestřebích. Południowa granica Karkonoszy jest mało wyraźna, bowiem góry stopniowo przechodzą w rozległe Podgórze Karkonoskie (Podkrkonošské Podhůří). Granicę określa się umownie linią Horní Sytová – Hrabačov – Vrchlabí – Čistá – Bolkov –Mladé Buky – Babí.

    Z geologicznego punktu widzenia, Karkonosze i Góry Izerskie tworzą tzw. krystalinik karkonosko-izerski zbudowany z prekambryjskich i paleozoicznych łupków łyszczykowych, fylitów i kwarcytów. Podczas orogenozy hercyńskiej doszło do intruzji granitu, który wydostał się na powierzchnię po zwietrzeniu skał okrywy, tworząc tzw. karkonoski masyw granitowy. Obejmuje on większość polskich Karkonoszy wraz z pogórzem oraz cały graniczny Śląski Grzbiet od Harrachova po Śnieżkę. Równoległy Czeski Grzbiet i odchodzące od niego boczne grzbiety, jak również wschodnia część Karkonoszy, zbudowane są z łupków krystalicznych. Na kontakcie tych dwóch stref wytworzyły się bardzo twarde skały metamorficzne – hornfelsy, z których zbudowany jest najwyższy w Karkonoszach szczyt Śnieżki (1602 m). W strefie kontaktowej powstały też bogate złoża rud metalicznych, które przez wieki przyciągały tu górników i poszukiwaczy skarbów, jak również stały się powodem długotrwałych sporów granicznych.

    W epoce lodowcowej lądolód skandynawski dotarł do Kotliny Jeleniogórskiej, natomiast w Karkonoszach powstały wówczas lokalne lodowce górskie. Pozostawiły po sobie szereg dolin oraz kotłów polodowcowych (np. Labský důl, Obří důl, kotły Małego i Wielkiego Stawu, Śnieżne Kotły, Kotelní i Sněžné jamy). Innymi pozostałościami epoki lodowcowej są nisze niwalne (np. Biały Jar), gołoborza (np. na Śnieżce) oraz grunty strukturalne (np. na Czarnym Grzbiecie).

    Klimat Karkonoszy jest surowy, ze średnią temperaturą roczną wynoszącą na Śnieżce 0,5 ºC, dużą liczbą opadów i pokrywą śnieżną zalegającą nawet powyżej 180 dni w roku. Częstymi zjawiskami klimatycznymi są tu inwersja termiczna, gdy masy zimnego powietrza zalegają na dnie Kotliny Jeleniogórskiej, oraz ciepłe wiatry fenowe wiejące średnio 130 dni w roku i odczuwane nawet w odległym o ok. 130 km Wrocławiu.

    Szata roślinna Karkonoszy, podobnie jak w przypadku innych pasm sudeckich, uległa znacznemu przekształceniu pod wpływem działalności człowieka. Rabunkowy wyrąb lasu prowadzony do 1750 r., głównie dla potrzeb hutnictwa i szklarstwa, spowodował zniszczenie naturalnych pięter roślinnych. Miejsce pierwotnych gatunków drzew zajął świerk, którego nasiona sprowadzano z całej Europy. Taki sposób zalesiania spowodował nadmierne zakwaszenie gleby, a jednolite gatunkowo lasy okazały się mało odporne na niekorzystne warunki klimatyczne i inwazje szkodników. Gwoździem do trumny karkonoskich lasów okazał się socjalistyczny przemysł, a konkretnie emisje szkodliwych substancji z zakładów przemysłowych, zwłaszcza elektrowni północnych Czech, południowej NRD i polskiego Turoszowa.

    Obecnie zachowały się tylko niewielkie fragmenty naturalnych lasów, chronione w rezerwatach przyrody. Fragmenty lasu regla dolnego (500-1000 m n.p.m., las bukowo-jodłowo-jaworowy z domieszką jesiona, wiązu górskiego i olszy szarej) spotkać można na Chojniku, wokół Wodospadu Szklarki, w dolinie Łomniczki, Wrzosówki, Úpy, Łaby, Izery i Izerki. W poszyciu występują liczne gatunki roślin zielnych, w tym rośliny chronione (sasanki, wawrzynek wilczełyko, lilia złotogłów). Regiel górny (1000-ok. 1250 m) to naturalne siedlisko świerka sudeckiego, w większości wypartego przez świerk obcej proweniencji. Domieszkę stanowi tu brzoza karpacka, wierzba śląska i jarzębina górska. W poszyciu dominują paprocie i trawy. W okolicy potoków górskich flora jest bogatsza: występuje tu m.in. tojad mocny, modrzyk górski, miłosna górska. Kolejne piętro to strefa kosodrzewiny (1250-1450 m), której towarzyszą wierzba śląska, jarzębina, borówki, paprocie i wątrobowce. Latem zakwitają miłosna górska, modrzyk górski, trybuła lśniąca i wierzbownica okółkowa. Powyżej 1450 m to piętro subalpejskie, w którym dominują gołoborza oraz trawy, wśród których można spotkać pierwiosnkę maleńką, sasankę alpejską, jastrzębca alpejskiego, endemicznego dzwonka karkonoskiego. Na rumowiskach skalnych spotyka się skalnice i zmienkę górską. W tej strefie występują też subalpejskie torfowiska wysokie, będące reliktem okresu postglacjalnego, gdy grzbiet Karkonoszy porastały lasy. Największe ich skupiska to Równia pod Śnieżką i podnóże Smogorni.

    Bardzo ważnymi stanowiskami botanicznymi są kotły polodowcowe. Niektóre z nich, ze względu na bogactwo roślinności, nazywane są „ogródkami” (zahrádka), np. Krakonošova, Čertova, Kotelska zahrádka.

    Pośród fauny przeważają gatunki leśne oraz brzeżnej granicy lasu. Są to jeleń, sarna, dzik, lis, kuna leśna, łasica, tchórz, wiewiórki, zające i nornice, a wśród ptaków jastrząb, myszołów, krogulec, kania rdzawa, sowy, jarząbek, pluszcz, płochacz halny, drozd obrożny, czeczotka, orzechówka, cietrzew, włochatka, pliszka górska i krzyżodziób świerkowy.

    Dla ochrony zagrożonych przyrodniczych walorów Karkonoszy w 1959 r. utworzono Karkonoski Park Narodowy (55 km 2), a w 1963 – Krkonošský Národní Park (370 km2), jako pierwszy park narodowy w Czechach. W 1992 r. oba zostały wpisane na listę 300 światowych rezerwatów biosfery UNESCO.

    Początki obecności człowieka na pogórzu Karkonoszy sięgają neolitu, jednak regularna akcja kolonizacyjna przypada dopiero na XIII wiek. Pierwsze osiedla powstawały przed połową XIII wieku wzdłuż dwóch ścieżek prowadzących przez Karkonosze z Czech na Śląsk (przez Przełęcz Lubawską oraz Równię pod Śnieżką), kolejne, w II połowie stulecia, w górę rzek. Działalność człowieka początkowo związana była przede wszystkim z poszukiwaniem i wydobyciem kruszców. Wytapiano je w dymarkach opalanych węglem drzewnym, otrzymywanym z drewna z miejscowych lasów. W dolinach powstały liczne miasteczka górnicze, np. Kowary, Vrchlabí, Černý Důl, Svoboda nad Úpou. W górach zaś, pojawiły się osady drwali i węglarzy. Trzebież karkonoskiej puszczy była szczególnie intensywna po południowej stronie gór i nasiliła się zwłaszcza w II połowie XVI wieku, gdy właściciel Vrchlabí, starosta górniczy króla Ferdynanda I Krzysztof z Gensdorfu rozpoczął pozyskiwanie drewna dla potrzeb kopalń srebra w Kutnej Horze. W tym celu sprowadził nawet drwali z Alp, którzy z całymi rodzinami osiedlili się w Karkonoszach, aż po grzbiet gór. W 1609 r. stan lasów był już tak opłakany, że komisja królewska zdecydowała o przeniesieniu trzebieży w Góry Orlickie. Dotychczasowi drwale i węglarze zamienili się w pasterzy wypasających bydło na powstałych w miejscu lasu górskich łąkach. Tak powstały osady górskie (np. Wilcza Poręba, Karpacz, Krausovy Boudy). Łąki zaczęły też przyciągać zielarzy, zbierających rośliny lecznicze i produkujących na ich bazie szereg leków, znanych w wielu krajach Europy. Szczyt ich działalności przypada na XVII – XVIII w, gdy posiadali nawet swoje cechy.

    Kolejna fala osadnicza dotarła w Karkonosze w czasie wojny trzydziestoletniej, gdy góry stały się azylem dla uciekinierów religijnych z Czech. Wielu z nich przechodziło na śląską stronę, gdzie zakładali nowe budy pasterskie i osady, bądź powiększali stare (Karpacz Grn., Przesieka, Borowice, Zachełmie, Martinova Bouda, Stary Śląski Dom).

    Wiek XIX to w Karkonoszach początek rozwoju turystyki, która z czasem stała się głównym źródłem utrzymania miejscowej ludności. Wsie i miasteczka zmieniły się w letniska, a dawne budy pasterskie przekształcono w górskie gospody i schroniska. W latach 80-tych po obu stronach granicy powstały towarzystwa turystyczne, które znacznie przyczyniły się do upowszechnienia turystyki, budując drogi, schroniska i znakując szlaki. Turystyka rozwinęła się szczególnie po doprowadzeniu w góry linii kolejowych.

    Dziś Karkonosze są najpopularniejszym pasmem górskim Sudetów i corocznie przyciągają setki tysięcy turystów z obu stron granicy, a także z Niemiec i innych krajów Europy.