Góry Bardzkie - opis pasma

     Góry Bardzkie to jedno z najmniej znanych i najrzadziej odwiedzanych pasm górskich w Sudetach. Leżąca mniej więcej pośrodku pasma miejscowość Bardo, mimo że posiada wysokiej klasy zabytki, traktowana jest co najwyżej jako brama do Ziemi Kłodzkiej. O słabym zagospodarowaniu Gór Bardzkich świadczy również fakt, że przez całe pasmo prowadzi zaledwie jeden szlak turystyczny, a kilka innych jedynie zahacza o nie. W ostatnich latach pojawiły się szlaki rowerowe znakowane przez lokalne społeczności. Tak czy inaczej, na pewno warto poznać zabytki, przyrodę i osobliwości tego zakątka Sudetów.

Położenie, topografia
 
     Góry Bardzkie ciągną się na przestrzeni ok. 19 km (przy średniej szerokości 6 km), od Przełęczy Srebrnej na północnym zachodzie po Przełęcz Kłodzką na południowym wschodzie. Przez ich środek, w rejonie Barda przedziera się Nysa Kłodzka, tworząc w tym miejscu niezwykle malowniczy odcinek o charakterze przełomu i dzieląc pasmo na dwie wyraźne części: Grzbiet Wschodni i Grzbiet Zachodni. Najwyższym szczytem Gór Bardzkich jest leżąca w Grzbiecie Wschodnim Kłodzka Góra (765 m). Jeszcze przed II wojną światową za najwyższy uważano leżący nieopodal wierzchołek Ostrej Góry (751 m), na którym stała wieża widokowa. Dla turystów szczyt ten był ciekawszy z racji pięknych widoków na Ziemię Kłodzką rozpościerających się z platformy widokowej na wierzchołku drewnianej wieży. W Grzbiecie Zachodnim palmę pierwszeństwa dzierży Kortunał (676 m), wznoszący się nad Czerwieńczycami.
 
     Jeszcze przed II wojną światową, Góry Bardzkie nie istniały jako samodzielna jednostka geomorfologiczna. W przewodnikach spotykano co prawda nazwę Warthaer Gebirge (od niemieckiej nazwy Barda – Wartha), ale z reguły położony na północ od miasta Grzbiet Zachodni łączony był z Górami Sowimi, a leżący na południe od Przełęczy Bardzkiej Grzbiet Wschodni – z Górami Złotymi. Dopiero po wojnie wyodrębniono Góry Bardzkie jako samodzielne pasmo. Góry te graniczą z kilkoma jednostkami fizjograficznymi. Położona na północnym zachodzie Przełęcz Srebrna (568 m) oddziela je od Gór Sowich, a z kolei położona po przeciwległej stronie Przełęcz Kłodzka (483 m) – od Gór Złotych. Od południowego zachodu zbocza Gór Bardzkich ograniczają Kotlinę Kłodzką, a od zachodu – Obniżenie Bożkowa i Garb Dzikowca. Ciekawa jest wschodnia i północno wschodnia granica, którą tworzy krawędź morfologiczna sudeckiego uskoku brzeżnego, oddzielająca Góry Bardzkie od Przedgórza Sudeckiego.
 
Budowa geologiczna
 
     Budowa geologiczna Gór Bardzkich należy do najbardziej złożonych w Sudetach. Na ich terenie znajduje się kilka jednostek geologicznych, z których największą jest tzw. struktura bardzka, powstała w orogenezie waryscyjskiej w wyniku sfałdowania i wypiętrzenia osadów dna morskiego. Tworzą ją skały osadowe i wulkaniczne, z przewagą utworów dolnokarbońskich. Najwięcej tutaj zlepieńców i szarogłazów, a na zachodnich krańcach występują także piaskowce i łupki czerwonego spągowca. Od południa Góry Bardzkie zachodzą swoimi granicami na masyw kłodzko-złotostocki, zbudowany z granitoidów. Z kolei na północy spotykamy gnejsy kry sowiogórskiej. Bardzo wyraźna jest tutaj krawędź morfologiczna sudeckiego uskoku brzeżnego, za którym znajduje się rozległa jednostka zwana blokiem przedsudeckim.
 
     W kilku miejscach w Górach Bardzkich spotkać można graptolity, skamieniałe organizmy żyjące w istniejącym tutaj kiedyś morzu. Zaliczane one są do skamieniałości przewodnich, a więc takich, które pomocne są w datowaniu wieku skał. Ich cechy, zwłaszcza krótki okres występowania oraz powszechność, pozwalają na dość dokładne (z punktu widzenia geologii) umiejscowienie danych znalezisk w czasie. Najciekawszym miejscem ich występowania jest odsłonięta skarpa przy drodze ze Żdanowa do Wilczej. Można tutaj znaleźć graptolity w niewielkim rumowisku zalegającym u jej stóp lub pokusić się o odłupywanie kolejnych fragmentów skały i szukanie tych ciekawych skamieniałości w „świeżej” skale. Graptolity były niewielkimi organizmami w „prehistorycznym oceanie”, które łączyły się w kolonie. Było ich tak dużo, że dzisiaj dość powszechnie możemy oglądać ich skamieniałości i podziwiać kształty. Dobrze zachowane fragmenty kolonii sprawiają wrażenie malowidła na skale, co też dało asumpt do nadania im nazwy (z gr. graptos – zapisany, lithos – skała).
 
Hydrografia
 
     Cały obszar Gór Bardzkich leży w dorzeczu przepływającej przez nie Nysy Kłodzkiej, a potoki spływają bezpośrednio do niej lub poprzez kilka znaczących dopływów, jakimi w regionie są Ścinawka, Ożarowski Potok i Budzówka. Na Nysie Kłodzkiej, już poza obrębem Gór Bardzkich, budowany jest zbiornik retencyjny. Sama Nysa wielokrotnie dawała się we znaki mieszkańcom regionu, ostatnio w 1997 roku, kiedy wezbrana woda poważnie uszkodziła wiele budynków w Bardzie. Z 1598 roku pochodzi informacja o katastrofalnej powodzi, w wyniku której powstało ogromne osuwisko ponad Bardem, widoczne do dziś. Rezultatem osunięcia się zwałów ziemi i skał był wstrząs odczuwalny nawet w Ząbkowicach Śląskich. Jemu właśnie przypisuje się odchylenie od pionu słynnej krzywej wieży w tym mieście. Warto wspomnieć przy okazji, że przełom Nysy Kłodzkiej w okolicach Barda ma charakter antecedentny, tzn. jest starszy niż same góry i powstawał w trakcie ich wypiętrzania, jednak erozja dokonywana przez rzekę następowała szybciej niż podnoszenie się gór.
 
Przyroda i jej ochrona
 
     Góry Bardzkie znajdują się w dwóch piętrach klimatyczno-roślinnych. Tereny leżące najniżej, a więc u podnóża gór, zaliczane są do piętra pogórzy, natomiast wyższe fragmenty do piętra regla dolnego. Ogromne połacie pierwotnego lasu mieszanego uległy wykarczowaniu przez człowieka w XVII-XIX wieku, a na jego miejsce posadzono świerki. W kilku trudniej dostępnych miejscach zachowały się jednak fragmenty naturalnego lasu, a dwa z nich zasługują na szczególną uwagę. Oba objęto ochroną rezerwatową.
 
     Rezerwat „Cisy” utworzony został na zboczach Brzeźnickiej Kopy w Grzbiecie Zachodnim w 1954 roku. Obejmuje powierzchnię blisko 20 ha i chroni się w nim stanowisko ponad 1500 cisów, rosnących wśród innych drzew (m.in. jarzębiny, jawora i wiązu górskiego). Flora rezerwatu jest niezwykle bogata, a spotkać tu można m.in. kilka gatunków storczyków, buławnika mieczolistnego, orlika pospolitego, a także okazałą naparstnicę zwyczajną. Cisy wyróżniają się wśród innych drzew rozłożystością, przez co nie są zbyt wysokie. Ich wiek ocenia się nawet na 200 lat. Nieco dalej na północ znajdziemy kolejny rezerwat chroniący cisy, nazwany „Cisową Górą” od wzniesienia, na którym się znajduje. Ma powierzchnię ponad 18 ha. Liczba cisów przekracza tu 1000 sztuk. Drewno cisa, ze względu na swą twardość i trwałość, od wieków cieszyło się popularnością, zwłaszcza wśród stolarzy i rusznikarzy. Jest to drzewo bodaj najwcześniej w Polsce objęte ochroną, bowiem już w 1423 roku król Władysław Jagiełło wydał edykt zakazujący bezmyślnego ich wyrębu. W Polsce z ogólnej liczby 8 gatunków wchodzących w skład rodzaju Taxus, spotyka się właściwie tylko cisa pospolitego (Taxus baccata), a inne występują sporadycznie w ogrodach i parkach.
 
     Fauna Gór Bardzkich należy do typowych w tej części Sudetów. Z Gór Sowich przychodzą tutaj czasami muflony, a w lasach spotkać można liczne sarny. Na polach położonych u stóp gór zobaczyć można dziki, czyniące często duże szkody w uprawach. Ciekawy jest świat ptaków, bowiem spotyka się tutaj rzadkie gatunki, takie jak bocian czarny, włochatka, sóweczka, jarząbek, czy trzmielojad. Ich bytowaniu sprzyjają duże kompleksy leśne, pozbawione osiedli mieszkaniowych. W deszczowe dni przy potokach zobaczyć można kolorową salamandrę plamistą, a na łąkach i skałach – żmiję zygzakowatą.
 
Historia
 
     Pierwsze ślady obecności człowieka w rejonie Gór Bardzkich pochodzą z okresu epoki kamiennej. Grzbietem tych gór prowadzą granice historycznego hrabstwa kłodzkiego, a przez Przełęcz Bardzką już w czasach przedhistorycznych wiódł szlak handlowy. Była to jedna z odnóg szlaku bursztynowego, a później jedna z ważniejszych dróg łączących Śląsk z Czechami. Dla jej ochrony zbudowano pod koniec XIV wieku zamek, którego ruiny znajdują się na zboczach Kalwarii, ponad Bardem. Niewiele wiadomo o zamku i nawet jego powstanie datuje się tylko na podstawie znalezisk archeologicznych. Podobnie jest z jego upadkiem. Jedna z teorii obwinia o jego zniszczenie husytów, którzy w 1426 roku spalili Bardo, a więc jest prawdopodobne, ze ich łupem padł również zamek.
 
     W okresie kolonizacji, jaką na tych terenach prowadzili m.in. cystersi z klasztoru w Kamieńcu Ząbkowickim, powstała większość istniejących dzisiaj mniejszych miejscowości. W tamtym czasie (przełom XIII/XIV wieku) powstały m.in. leżące po śląskiej stronie gór Laski, Ożary, Laskówka i Brzeźnica. W 1314 r. powstało księstwo ziębickie, którego pierwszym władcą został Bolko ziębicki, syn Bolka I, księcia świdnicko-jaworskiego. Teren księstwa obejmował m.in. północną część Gór Bardzkich. Z czasem Bolko ziębicki stał się lennikiem króla czeskiego, a w 1428 roku jeden z jego potomków, książę Jan, zginął bezpotomnie w bitwie z husytami pod Wielisławiem. Wówczas księstwo przeszło pod władanie korony czeskiej. W 1454 roku Jerzy z Podiebradów kupił Ziemię Kłodzką, a w 1459 roku, będąc już królem czeskim, podniósł ją do rangi samodzielnego hrabstwa. Nieuznawany na Śląsku król miał spore problemy z wojskami śląskimi, które wielokrotnie łupiły należące doń ziemie. Ucierpiały na tym i miejscowości leżące w Górach Bardzkich, chociaż większość z nich znajdowała się poza głównymi szlakami komunikacyjnymi.
 
     Gdy w 1526 roku, po bitwie pod Mohaczem, Ziemia Kłodzka i Śląsk, a więc również Góry Bardzkie, dostały się pod panowanie austriackich Habsburgów, nastał czas odbudowy ziem, które w poprzednim stuleciu przez blisko pół wieku znajdowały się na arenie działań wojennych. Pomyślny okres rozwoju został przerwany przez wojnę 30-letnią, jaka wybuchła w 1618 roku. Wojna, która w zasadzie była wojną religijną, przyniosła przymusową rekatolicyzację protestanckich mieszkańców regionu. W 1622 przeszły tędy oddziały najemnej jazdy polskiej, tzw. lisowczyków, którzy najpierw oblegli Kłodzko, a później podeszli pod Bystrzycę Kłodzką, atakowaną przez zbuntowanych chłopów. Lisowczycy z marszu rozgromili chłopów, a następnie poszli w kierunku Międzylesia. Kronikarze zapisali, że ich przejście znaczone było rabunkami, ale lepsi byli od innych nieprzyjaciół, bo nie palili wsi.
 
     W 1742 roku Śląsk i hrabstwo kłodzkie dostały się w ręce Prus. Długotrwałe działania wojenne, które przeszły do historii jako trzy kolejne wojny śląskie, utrwaliły władzę króla Prus Fryderyka II na tych terenach. Przez Góry Bardzkie siły pruskie weszły na teren Ziemi Kłodzkiej, ale szybko się z niej wycofały. Ten szczęśliwy dla mieszkańców odwrót upamiętnia figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem ustawiona na Przełęczy Bardzkiej, ufundowana przez kłodzkiego rajcę Ilgnera. Inne ciekawe wydarzenie z tego okresu wiąże się również z wejściem wojsk pruskich na Ziemię Kłodzką. Armia zbudowała wówczas drogę z Opolnicy przez Dębinę, tzw. Kanonenweg, aby łatwiej zaskoczyć przeciwnika.
 
     Po przejęciu Śląska i Ziemi Kłodzkiej, król pruski postanowił ufortyfikować swoje granice, by zabezpieczyć się przed spodziewanym atakiem wojsk austriackich. W tym celu przebudował zamek w Kłodzku na fortecę, a na oddzielającej Góry Bardzkie od Gór Sowich Przełęczy Srebrnej wybudował największą w Europie górską twierdzę, nazwaną później „śląskim Gibraltarem”, z racji tego, że nigdy nie została zdobyta. Oprócz tego powstał system małych fortów ziemnych, wysuniętych w terenie fortyfikacji, mających za zadanie powstrzymanie pierwszego ataku wroga. Takie forty powstawały czasami dość daleko od macierzystej twierdzy, a najdalej oddalone od Twierdzy Srebrnogórskiej były forty na Mężyku i Lisiurze, na północ od Barda.
 
     W XIX wieku Góry Bardzkie coraz częściej zaczęli odwiedzać turyści. Oprócz Barda, znanego raczej jako ośrodek religijny i pielgrzymkowy, turyści pojawiali się na najwyższym szczycie tych gór, za który uważano wówczas Ostrą Górę w Grzbiecie Wschodnim. Na jej szczycie zbudowano drewnianą wieżę widokową. Często odwiedzano też dzisiejsze rezerwaty „Cisowa Góra” i „Cisy”, atrakcją samą w sobie była również udostępniona wówczas do zwiedzania Twierdza Srebrnogórska. Duże znaczenie dla turystyki miało poprowadzenie przez Bardo linii kolejowej z Wrocławia do Kłodzka. Przedsięwzięcie to miało miejsce w latach 1873-74 i wymagało wykucia 270-metrowego tunelu tuż za Bardem.
 
     Kilka słów należy się również ośrodkowi religijnemu, jaki rozwinął się w Bardzie. Jego początki związane są z figurką Matki Boskiej Bardzkiej. Wiek figurki trudno jest określić, ale wielu badaczy skłania się do tezy, że pojawiła się ona w tutejszej kaplicy w 1110 roku. Tak czy inaczej, z pewnością jest to najstarsza zachowana romańska rzeźba na Śląsku, co czyni ją samą niezwykle cennym zabytkiem. Ma zaledwie nieco ponad 43 centymetry wysokości i przedstawia Madonnę Tronującą z siedzącym na jej kolanach Dzieciątkiem. Pierwszy kościół z racji rozwijającego się ruchu pielgrzymkowego szybko okazał się za mały, wobec czego postanowiono zbudować większy. Miasto było wtedy częścią dóbr klasztoru cystersów z Kamieńca Ząbkowickiego i jego opat Mikołaj I wzniósł około roku 1315 nowy kościół, który otrzymał miano „czeskiego”. Nazwa świątyni znalazła swoje miejsce w późniejszej tradycji, według której fundatorem był czeski rycerz, cudownie uzdrowiony w Bardzie. Minęło kilkadziesiąt lat i także ten kościół okazał się zbyt mały. Wówczas opat Jan I, wraz z księciem ziębickim Janem i biskupem wrocławskim Wacławem Piastowiczem, postanowili wybudować kolejny kościół. Budowę rozpoczęto w roku 1408, a zakończono trzy lata później. W odróżnieniu od już stojącego, nazwano go „niemieckim”. Ciekawostką był fakt, że nowa budowla powstała zaledwie półtora metra od starej i oba kościoły posiadały wspólną zakrystię i kruchtę. W czasie wojen husyckich oba zostały spalone, ale wkrótce je odbudowano. W XVII wieku, gdy znów stały się za małe, obie świątynie zburzono i na ich miejscu w latach 1686-1704 wybudowano nową, stojącą do dnia dzisiejszego.
 
Turystyka
 
     Najdogodniejszą trasą dojazdową w Góry Bardzkie jest droga krajowa nr 8, prowadząca z Wrocławia i przecinająca pasmo niemal dokładnie w połowie jego długości. Droga ta prowadzi dalej do Kłodzka i przejścia granicznego w Kudowie Słonem. Równie ważna arteria komunikacyjna przechodzi południowym krańcem tych gór przez Przełęcz Kłodzką (droga nr 46), oddzielającą je od Gór Złotych. Trasa ta pozwala dostać się do Kłodzka z rejonu Górnego Śląska. Północnym krańcem pasma prowadzi droga z Ząbkowic Śląskich do Nowej Rudy przez Przełęcz Srebrną, ale jest ona niedostępna dla większych pojazdów, w tym autokarów, z powodu niskiego wiaduktu, jaki znajduje się na trasie dawnej Kolejki Sowiogórskiej. Warto jeszcze wspomnieć o lokalnej drodze przecinającej pasmo na Przełęczy Łaszczowej, prowadzącej z Kłodzka przez Laskówkę do Dzbanowa. Dla turystów znaczenie mają również szosy ze Srebrnej Góry do Barda przez Żdanów, Wilczą i Wojbórz oraz do Kłodzka przez Nową Wieś Kłodzką i Czerwieńczyce.
 
     Dojazd komunikacją publiczną możliwy jest dzięki PKP, PKS i prywatnym przewoźnikom. Przez Bardo kursują pociągi z Wrocławia do Kłodzka i Międzylesia, także jedna para pociągów międzynarodowych, przekraczających granicę w Międzylesiu. Oprócz tego można tutaj dotrzeć autobusami PKS, przy czym do mniejszych miejscowości jeżdżą autobusy z aż trzech miast: Ząbkowic Śląskich, Kłodzka i Nowej Rudy, w zależności od regionu, w który chcemy się dostać. Autobusy z Ząbkowic Śląskich docierają do północnej i wschodniej części tych gór, z Kłodzka do części południowej i częściowo zachodniej, a z Nowej Rudy do północno zachodniej. Kursuje również komunikacja prywatna, ale jest ona słabo rozwinięta.
 
     Jak wspomniano wyżej, sieć szlaków turystycznych w Górach Bardzkich jest dość rzadka. Miejscowości, z których można rozpocząć wycieczkę jest zaledwie kilka. W pierwszym rzędzie należy wymienić położone centralnie Bardo, przez które przechodzi znakowany kolorem niebieskim najdłuższy szlak w tych górach, a także docierają dwa kolejne: żółty z Ząbkowic Śląskich i zielony ze Złotego Stoku. Szlak niebieski jest fragmentem Europejskiego długodystansowego szlaku pieszego E3, wchodzącego na teren pasma na Przełęczy Srebrnej i dalej prowadzącego grzbietem Gór Bardzkich przez Wilczak, Wielką Cisową, Bardo, Kalwarię, Przełęcz Łaszczową, Kłodzką Górę do Przełęczy Kłodzkiej, gdzie wchodzi w Góry Złote. Z Kłodzka można pójść ciekawym i malowniczo poprowadzonym szlakiem żółtym na Kłodzką Górę, najwyższy wierzchołek pasma. W regionie pojawiło się w ostatnich latach kilka szlaków rowerowych, prowadzących m.in. w pobliże niedostępnych w inny sposób rezerwatów „Cisowa Góra” i „Cisy”, najciekawszych przyrodniczo fragmentów Gór Bardzkich.
 
     Najciekawszym miastem Gór Bardzkich jest Bardo z sanktuarium Matki Boskiej Bardzkiej w barokowym kościele Nawiedzenia NMP. Istniejący obok klasztor zamieszkują obecnie ojcowie redemptoryści, którzy stworzyli ciekawą ruchomą szopkę, dostępną w podziemiach świątyni. Oprócz tego warto zwrócić w mieście uwagę na kamienny gotycki most z XV wieku, a także wybrać się na wycieczkę na okoliczne wzgórza. Na wznoszącej się ponad miastem Różańcowej, zakonnicy zbudowali szereg kaplic różańcowych o urozmaiconej architekturze odnoszącej się do różnych stylów architektonicznych. Również na położonej po drugiej stronie rzeki Kalwarii znajduje się kilka ciekawych obiektów i miejsc, m.in. ruiny wspomnianego w Historii zamku, droga krzyżowa i kaplica na wierzchołku. Celem wycieczek jest także położony ponad osuwiskiem punkt widokowy, doskonale widoczny z dołu dzięki umieszczonemu tam potężnemu białemu krzyżowi. Rozpościera się stamtąd niesamowity widok na Bardo i na przełom Nysy Kłodzkiej.
 
     Na północnym skraju gór znajduje się Twierdza Srebrnogórska, w większości położona po stronie Gór Sowich. Na terenie Gór Bardzkich usytuowany jest Fort Ostróg, a ponad Bardem pozostałości dwóch fortów ziemnych na Mężyku i Lisiurze. Także sama Srebrna Góra jest ciekawą miejscowością z zabytkową zabudową miejską, bowiem do końca II wojny światowej posiadała prawa miejskie. Warto jeszcze wspomnieć o Mikołajowie, niewielkiej wiosce położonej u stóp Gór Bardzkich. Od kilku lat działa tutaj Biuro Listów do Świętego Mikołaja, przyjmujące listy do najpopularniejszego nie tylko wśród dzieci świętego.